Maden Sanatı | Rüçhan ARIK

ORTA ÇAĞDA; sasaniler, Romalılar ve İslam ülkelerinde maden eserler üretilmiştir. İlk olarak; İ.Ö. 6-7.binlerde kullanıldığı bilinmektedir. Niş, Selenik, İznik. Antalya, Milano, İskenderiye, Roma başlıca maden atolyelerin olduğu merkezlerdir. İstanbul’da ise 4.yy’dan itibaren bir gümüş atölyesi vardır. Bilinen en erken tarihli eser;THEODOİSİUS MİSSORİUM’udur.

İşlenen konu ve üslupları; antik sanat geleneğinin devamı niteliğindedir.
Orta Bizans döneminde ise Bizans karakteri kendini gösterir. Bunlar:

İfade ikinci planda, konu ilk plandadır.
Anlatılmak isteneni en kısa yoldan ve basitçe göstermektir.
Anatomiye fazla önem verilmez.
Kabartmalar neredeyse yüzeyle aynı seviyededir.
İkonaklasmus döneminde maden eserleri üzerinde haç ve çeşitli haç tasvirleri yapılmıştır.

Makedonyalılar sülalesinde aşırı ifadeye, görkemli gösterişe önem verilmiştir.
11.yy sonları İslam sanatının yavaş yavaş etkisi görülmeye başlanır.bu etkiyle geometrik geçmeler, natüralist anlatımlar önem kazandığı görülür.
Bizans döneminde maden eserlerde çeşitli türleri ile karşılaşmaktayız.bu tür, yine önceki dönemler gibi Hıristiyan dini için kutsal olan lutirjik eserler olarak üretilmiştir.
Ökaristide kullanılan eserler arasında; paten,kalis,yelpaze,buhardan,trulla, ibrik, kaşık, asteriskos, haç, haç kaidesi, kitap kapağı olduğu gibi törenin hazırlanma aşamasında; şarap-su kapları,süzgeç, ekmek damgası, mızrak gibi araçlar da kullanılmıştır. ancak kullanılan malzemeler kilisenin büyüklüğü, önemi, sıfatı gibi sebeblerden dolayı lutirjik eserlerin varlığı- yokluğu söz konusudur. Ama tüm kiliselerde lutirjik eserlerden PATEN ve KALİS ökaristi sırasında ana, temel taşını, malzemesini oluşturur.
Erken Hıristiyanlık döneminde liturijede kullanılan eşyaların,altarın ve apsisin sembolik anlatımı vardır.
Madenden üretilenler içinde ilk grup; missorium veya paten adını alan büyük tepsidir. Bu iki grupta incelenir.

PROFON ESERLER:MİTOLOJİK VEYA İMPARATORUN İKONOGRAFİSİNİ ELE ALAN ESERLERDİR.
DİNİ KONULU ESERLER: KAYNAĞINI HIRİSTİYANLIK VEYA YAHUDİLİKTEN ALAN ESERLERDİR.

Bemada bulunan Artoplaorion ve şamdam sadece ökaristi zamanında değil; sürekli altar masasının üzerinde duran ve masayı aydınlatan malzemedir.

Ekmek damgası: ökaristi zamanında ekmeği kolay bölmek amacıyla fırınlanmadan önce ekmek hamurunun üzerine basılan dilimli damgalar.

Röliker haç: menteşe ile tutturulmuş tek kapaklı haç şeklindeki kolye.

Asteriskos: patenin üzerine örtülen maden sineklik.

Bizans ta daire: sonsuzluğu,

Üçgen: baba oğul kutsal ruh

Üçgen hale: tanrıyı

Kare: dünyasl oluşumu

Beşgen: İsa’nın beş yarasını sembolize etmektedir.

“””””””””” patenler sadece madenlerden değil; seramikten de üretilmişlerdir.13.yy’daki bir tarihçi, ‘ o kadar imparatorluk zayıfladı ki;…… artık altarın üzerinde seramikten yapılmış kaplar duruyor…’. Diye bahsetmiştir.arkeolojik verilerle desteklenen bu açıklama hatta bize sırsız seramiklerin üretildiğini de göstermektedir.

KALİS: İsa’nın kanının toplandığına inanılan kaptır.

Çan biçiminde bir ayak, silindirik bir kaptan oluşan ağız kuşağında yazı, bazen gövdede sade görünümlü haç, melek, Meryem, İsa tasvirleri bulunan kalislerdir. Bu 6.yy kalislerinin ortak özellikleridir. Ağız kenarında yazıt, ithaf kuşağı bulunmaktadır.
9.yy’dan itibaren gövdeyi onyx, sordony gibi taşlardan, camdan; kaidesini altından yapmışlardır. Her yüzeyi değerli taşlarla mine tekniği ile süslemişlerdir.

KAŞIKLAR: ökaristi sırasında şarabın içine atılan ekmeği çıkartmak için ayine katılanlara verilen malzemedir. Aynı zamanda günlük işlerde manastırda da kullanılabiliniyordu. Kullanımı ise 8-9.yy’larda yaygınlaştı.

BUHARDAN: içinde tütsünün yakıldığı küresel, dilimli küresel, silindirik, altıgen, kare gövdeli;konik veya halka kaideli; üç yada daha fazla ayaklı; taşınabilmesi bakımından en az üç zincirli olan kaptır. İçine yakılan tütsü; Afrika ve Hindistan bölgelerinde yetişen BOSWELLİA ağacının reçinesinden elde edilir.

TÜTSÜ: insanlığı, ATEŞ: İsa’nın Tanrısallığını, DUMANIN YÜKSELİŞİ: duaların tanrıya ulaşmasını sembolize eder.

HAÇLAR: İsa’nın çarmıhta gerildiğini sembol eder. Haçların alt kolunda sap vardır. Bu sap; bir kaideye geçirilen ahşap asa ile haç taşınır. Ökanisti sırasında bazı haçların yan kollarında A ve W işaretleri olmaktadır. Bu İsa’nın başlangıç ve son olduğunu gösterir.

KANDİLLER: seramikten, camdan, madenden yapılmış türleri vardır. Bunlar masa üzerinde, asılarak veya bir kaide üzerinde kullanılırlardı. Düz, halka, kaideli, kandillerin gövdelerinde de farklı formlar, hayvan biçiminde insan ayağı biçiminde formlar görülmektedir. 861 tarihinden sonra kiliselere zorunlu kayıt tutturma kanunu getirildikten sonra daha düzenli ve sağlıklı bilgelere ulaşmaktayız…

DİSKLER: ajur tekniğinde yapılmış polikandilion denilen kandil taşıyıcıları vardır. Bu kandiller kilisenin gerektiği aydınlığı sağlamak için devamlı olarak yakılmaktaydı. Erken dönemdeki kandiller: brozdan yapılmış olmakla birlikte, orta Bizans döneminde; gümüşten yapılmaya başlandığı görülmektedir.

FİLDİŞİ ESERLER:

FİLDİŞİ MORS VE ENDERDE OLSA MAMUT FOSİLLERİNDEN YAPILMIŞ ESERLERDİR.
ÇİN,JAPONYA,ETİPYA,SURİYE, MISIR, YUNANİSTAN GİBİ ÜLKELERDEN BİZANS’A GEÇMİŞTİR.
NE KADAR KAYNAĞINI DİPTİKON ROMA DÖNEMİ HADİYELİK EŞYALRDAN ALSA DA HIRİSTİYANLIK ALANINDA KULLANILMIŞTIR.
JUSTİNİANUS ZAMANINDA KONSİLLİK KALDIRILMIŞ VE KONSİL DİPDİKONLARDA ORTADAN VE KULLANIMDAN KALKMIŞTIR.
ORAT BİZANS DÖNEMİNDE FİLDİŞİ ESERLERE RASTLAYAMAYIZ.İKONOKLAST DÖNEMİ SONRASI GÖRÜLMEYE BAŞALR.(MAKEDONYALILAR DÖNEMİ)
FİLDİŞİ KUTUSU OLARAK İŞLENEN PYXİS KUTULAR BULUNMAKTADIR.BUNLARIN İÇİNDE İSE ROZETLİ PYXİSLERİN EN ÜNLÜSÜ VEROLİ PYXİSİDİR.
İKİ GRUP VARDIR. DİPTİKON VE PYXİS
5-6.YY AİT KONSİL DİPTİKONLARI KOLAY TARİHLENMEKTEDİR.
ORTA BİZANS TA YAPILAN LEVHALAR İSE ATÖLYE VEYA BİRÇOK SANATÇI TARAFINDAN YAPILMIŞTIR.ÖRNEĞİNi;BAŞPİSKOPOS MAXİMİANUS’UN KATİSMASINDA DÖRT AYRI ÜSKUBUN YANİ DÖRT FARKLI SANATÇININ ÇALIŞTIĞI GÖRÜLÜR.
11-12.YY DA DAHA FAZLA FİLDİŞİ ESER ÜRETİLMİŞTİR.
AYNI ZAMANDA PAHALI OLMASI SEBEBİYLLE SABUN TAŞI KULLANIMI DA GÖRÜLÜR.
EN ERKEN TARİHLİ 506 AREOBİNDUS İSTANBUL KONSİLİ FİLDİŞİ ESERİDİR.
PYXSİS: GEÇ ANTİK DÖNEMDE İÇİNDE DEĞERLİ EŞYALARIN KORUNDUĞU KUTULARDIR. BU BİZANS DÖNEMİNDE RÖLİKER GÖREVİ ÜSTLENİR.